W dniach 26-28 września 2024 r. w siedzibie Instytutu Badań Literackich PAN odbyła się międzynarodowa konferencja naukowa DSE (micro)communities of practices / (Mikro)społeczności praktyk naukowego edytorstwa cyfrowego. Pomysłodawcą i organizatorem konferencji była Pracownia Edycji i Monografii Cyfrowych IBL PAN; organizacja była możliwa dzięki środkom przyznanym przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach programu Doskonała Nauka II. Zamierzeniem konferencji było zaproszenie do wspólnego spotkania reprezentantów zespołów tworzących projekty związane z naukowymi edycjami cyfrowymi – poza edycjami sensu stricto także powiązane z pracami edytorskimi projekty infrastrukturalne i korpusowe. Wynikało to z przekonania, że kluczowe dla wydarzenia hasło „communities” (społeczności) wiąże się z potrzebą ukazania, jak dzięki pracom nad e naukowymi edycjami cyfrowymi tworzą się wspólnoty badawcze – także takie, w których edytorstwo cyfrowe jest jedynie punktem wyjścia lub częścią większej całości. Założeniem organizatorów było zaproszenie jako prelegentów wyłącznie reprezentantów zespołów, których projekty cyfrowe są dostępne online, także w formie work in progress. Istotna bowiem wydawała się możliwość wymiany wiedzy między zespołami i edytorami, których założenia teoretyczne przeszły już próbę konfrontacji z praktyką cyfrową, pożyteczna także dla tych spośród słuchaczy, którzy pracy naukowej za pomocą narzędzi cyfrowych jeszcze nie podjęli. W myśl tego założenia organizatorom udało się zaprosić do Warszawy solidną reprezentację krajowej humanistyki cyfrowej, a także – czy przede wszystkim może – najliczniejszą dotychczas, jeśli idzie o konferencje odbywające się w Polsce, grupę zajmujących się naukowym edytorstwem cyfrowym lub projektami z nim związanymi badaczy z innych krajów europejskich.
Nacisk organizatorów na to, by badawcze „communities” przedstawić szerzej niż wyłącznie jako społeczności zajmujące się działaniami edytorskimi widoczny był już w wyborze wykładu otwierającego konferencję. Do wygłoszenia go zaproszono bowiem Daniiła Skorinkina z Uniwersytetu Poczdamskiego, współtwórcę projektu DraCor, gromadzącego oznaczone w systemie TEI edycje dramatu europejskiego i umożliwiającego dalsze nad nimi badania za pomocą narzędzi cyfrowych. DraCor jest przede wszystkim projektem o charakterze korpusowym, ambicji ściśle edytorskich nie ma i – jak Skorinkin wyraźnie podkreślił – nie będzie ich mieć, niemniej jednak zakres i rozwój projektu (obecnie udostępniającego czytelnikom ok. 4500 dramatów w 17 językach), a także wytworzenie się wokół projektu wielojęzycznej wspólnoty badaczy, czynią zeń znakomity punkt wyjścia do rozmowy o udziale edytorstwa naukowego we współtworzeniu wspólnot badawczych w środowisku cyfrowym. Nota bene wykład Skorinkina stal się zarzewiem żywej dyskusji, ukazującej rozbieżności interesów edytorów naukowych i uczonych zajmujących się badaniami korpusowymi, a także ograniczenia projektu, wynikające z prymatu celów korpusowych, co utrudnia na obecnym etapie projektu włączeń doń zaawansowanych narzędziowo i bogatych w problemy edytorskie edycji cyfrowych. Z otwierającym konferencję wykładem znakomicie współgrało – choć na zasadzie głosu polemicznego – rozpoczynające popołudniową sesję pierwszego dnia wystąpienie Agnieszki Kramkowskiej-Dąbrowskiej (IBL PAN), współtwórczyni projektu edytorskiego Dramat polski – reaktywacja. Cyfrowa edycja polskiego dramatu powojennego i współczesnego, ukazujące zderzenie perspektywy edycji podążającej za nowoczesnej teorią dramatu i teatru z dostępnymi narzędziami naukowej edycji cyfrowej i postulujące możliwe kierunki rozwoju praktyk edytorskich w tej dziedzinie. W dalszej części sesji przedstawione zostały wiodące europejskie i krajowe długofalowe przedsięwzięcia edytorskie. Wolfgang Meier (przy współpracy Magdaleny Turskiej) w prezentacji Developer by chance: a community driven evolution przybliżył historię i bieżące działania e-editiones, obecnie największego zrzeszenia badaczy rozwijających standard oznaczeń TEI, odpowiedzialnego za rozwój oprogramowania TEI Publisher, szczególny nacisk kładąc na rolę e-editiones jako wspólnoty badawczej. Z kolei kierownik Pracowni Edycji i Monografii Cyfrowych IBL PAN, Bartłomiej Szleszyński (przy współpracy Konrada Nicińskiego), przedstawił osiągnięcia i cele tworzonego przez Pracownię od dekady projektu Nowa Panorama Literatury Polskiej, w tym przede wszystkim największej polskiej platformy publikującej naukowe edycje cyfrowe TEI Panorama (tei.nplp.pl). Szczególnie ważkim (i nieczęsto obecnym w humanistyce cyfrowej) wątkiem prezentacji była trwałość tradycji badawczej IBL PAN i próba przeniesienia jej doświadczeń przez Pracownię do metod i badań środowiska cyfrowego.
Drugi dzień konferencji rozpoczęto wykładem C21 Editions and Machine-Assisted Approaches to Editing Chaucer wygłoszonym przez Michaela Pidda, kierownika Instytutu Humanistyki Cyfrowej (Digital Humanities Institute) Uniwersytetu w Sheffield, jednej z największych i najdłużej działających brytyjskich placówek rozwijających humanistykę cyfrową. Ośrodkowi sheffieldzkiemu od lat udaje się rzadka sztuka pozostawania w awangardzie mimo przynależności do grona nestorów. Wykład jego kierownika był przede wszystkim rekapitulacją jednego z odważniejszych rekonesansów na polu edytorstwa cyfrowego lat ostatnich, czyli dokonanego w ramach brytyjsko-irlandzkiego projektu badawczo-rozwojowego C21 Editions eksperymentu z włączeniem AI do edycji upowszechniającej dzieło Geoffreya Chaucera. Pidd zajmująco przedstawił cele projektu oraz wiążące się z nim obszary ryzyka – zarówno planowane, jak i te, które wynikły podczas prac. Jak można się spodziewać, wykład wzbudził żywą dyskusję. Reakcja sali potwierdziła trafność decyzji organizatorów, aby umieścić drugi z wiodących wykładów nie na zakończenie konferencji, jak to się dzieje najczęściej, a na otwarcie drugiego jej dnia, gdy spodziewano się największej liczby uczestników. Druga z przedpołudniowych sesji poświęcona została polskim projektom naukowych edycji cyfrowych. Kolejno wystąpili Barbara Dzierżanowska (UW/BN), przedstawiająca rozpoczętą przez siebie cyfrową edycję XVII- i XVIII-wiecznych pieśni ruskich, Jan Maliszewski (UW) z prezentacją Bridging the print/digital gap – state of the field for DSEs of scholastic Latin sources, bazującej na współpracy autora z międzynarodowym projektem edytorskim Medieval Text Consortium, a także Anna Zajchowska-Bołtromiuk i Maria Fronczak (IH PAN), które przedstawiły bieżące prace nad cyfrowymi edycjami Monumenta Vaticana res gestas Polonicas illustrantia, Liber miraculorum Szymona z Lipnicy i kazań Henryk Bitterfelda. Wspólnym mianownikiem wszystkich trzech prezentacji była perspektywa edytora wyszkolonego do pracy zgodnej z tradycję edytorską, podejmującego pracę narzędziami cyfrowymi. Podzielenie się doświadczeniem przejścia między warsztatem tradycyjnym a cyfrowym, niezależnie czy wyrażonym przez próbę przejścia do wniosków natury ogólniejszej i bardziej teoretycznej (Maliszewski), czy w bardziej dosłowny sposób (Dzierżanowska), było w każdym przypadku ich wielką wartością.
Pierwsza część popołudniowej sesji została – skutkiem wypadków losowych – zdominowana przez Sashę Rudana (Uniwersytet w Oslo), przedstawiającego z konieczności kolejno dwie prezentacje, których był jedynym obecnym w Warszawie współautorem. Można było odnieść wrażenie, że nie tylko dzięki osobie prelegenta obie prezentacje znakomicie się wzajemnie dopełniały. Pierwsza, To XML or not to XML - Comparative analysis of the current Henrik Ibsen DSE and its alternatives (współautorka Nina Marie Evensen z Uniwersytetu w Oslo), stanowiła dokonaną już z perspektywy czasu rekapitulację prac nad cyfrową edycją dzieł Henrika Ibsena. Stawiała ona ważne pytania o perspektywy i możliwe kierunki rozwoju projektu, który w określonym czasie odegrał ważną rolę w rozwoju naukowych edycji cyfrowych dramatu, niemniej jednak nie zawiera rozmaitych istotnych rozwiązań, wprowadzonych w edycjach powstałych później – co zresztą stanowi stały problem ważkich edycji cyfrowych o znaczeniu pionierskim. Druga prezentacja, Balancing between TEI/XML and Externally Annotated Pure Text Corpora - LitTerra as a novel approach to DSE platforms (współautorzy: Eugenia Kelbert [Słowacka Akademia Nauk], Lazar Kovacevic, Sinisha Rudan), ukazywała prace nad rozwojem platformy LitTerra, tworzącej i grupującej narzędzia dla edytorów cyfrowych, w zamierzeniu przeznaczonej dla baczy pochodzących z różnych krajów, a zatem wywodzących się z różnych kręgów edytorstwa tradycyjnego. Wbrew pozorom druga prezentacja nie stanowiła jednoznacznej odpowiedzi na pytania zadane podczas pierwszej (choćby ze względu na specyfikę teorii i edycji dramatu, do których rozwiązania obecnie proponowane przez platformę jednoznacznie się nie odnoszą), niemniej jednak oferowała niezwykle ciekawą perspektywę rozwoju istniejących cyfrowych narzędzi edytorskich. Druga część sesji stanowiła powrót do rozpoczętej wykładem inauguracyjnym problematyki związków badań korpusowych z działaniami edytorskimi. Najpierw Petr Plechać z Instytutu Literatury Czeskiej Czeskiej Akademii Nauk (prezentacja zbiorowa, współautorzy: Artjoms Šeļa, Robert Kolár, Silvie Cinková [wszyscy: Instytut Literatury Czeskiej], Thomas Haider [Uniwersytet w Pasawie], Neža Kočnik [Uniwersytet w Ljubljanie], Mirella De Sisto [Uniwersytet w Tilburgu], Lara Nugues [Uniwersytet w Bazylei] ), przedstawił współistnienie perspektywy edytorskiej i korpusowej w projekcie międzynarodowego i wielojęzycznego korpusu poezji PoeTree, następnie zaś Anna Mędrzecka-Stefańska z IBL PAN (prezentacja zbiorowa, współautorzy: Tomasz Korpysz [UKSW], Marek Troszyński [IBL PAN]) przedstawiła założenia i osiągnięcia trwających prac nad Korpusem Czterech Wieszczów. Obie prezentacje wzbogaciły obraz możliwych interakcji edytorskich i korpusowych, uzupełniając wykład Daniiła Skorinkina.
Pierwsza sesja ostatniego dnia konferencji była poświęcona rozwijanym bieżąco, w zamierzeniu wielkoskalowym, projektom edytorskim. Dwie pierwsze prezentacje odbyły się w trybie online. Najpierw Elias Zimmermann, Yann Stricker i Reto Baumgartner z Uniwersytetu w Zurychu przedstawili platformę Proto4DigEd, dostępne na niej narzędzia i pokrótce omówili dotychczasowe osiągnięcia edytorskie dokonane za ich pomocą; następnie Holger Berg z Uniwersytetu w Odense przedstawił trwające prace nad naukową edycją cyfrową dzieł Hansa Christiana Andersena. Poranną sesję zakończyła prezentacja Magdaleny Komorowskiej z Uniwersytetu Jagiellońskiego, rekapitulująca bieżące prace nad platformą edycji cyfrowych UJ i prowadzonymi na niej projektami, w szczególności cyfrową edycją kazań Piotra Skargi.
Ostatnia sesję konferencji rozpoczął Krzysztof Nowak (IJP PAN), który w prezentacji cyfrowego korpusu polskiej łaciny średniowiecznej eFontes powrócił do problemu współistnienia celów i zagadnień badań korpusowych i edytorskich. Tym samym niejako domknęła się rola problemu przenikania się korpusowych i edytorskich wspólnot badawczych jako jednego z leitmotivów całej konferencji. Następnie wystąpili Chiara Aiola i Alessandro Bertozzi, reprezentanci Net7, kolejnego z uczestniczących w konferencji czołowych europejskich zespołów tworzących platformy cyfrowe na użytek badań humanistycznych. Przedstawili oni współtworzoną przez Net7 w ramach włoskiego projektu infrastrukturalnego H2IOSC platformę cyfrową Digital Philology Hub, która stanowi zamknięte środowisko edytorsko-badawcze mające służyć tworzeniu naukowych edycji cyfrowych dawnych manuskryptów. Ostatnim wystąpieniem była prezentacja Agnieszki Szulińskiej i Pawła Ramsa z Pracowni Edycji i Monografii Cyfrowych IBL PAN, którzy na podstawie doświadczeń swojego zespołu przedstawili problemy praktyki edytorskiej wynikające ze współistnienia edycji cyfrowych różnego edytorstwa na tej samej platformie cyfrowej; zagadnienie, które dopiero zaczyna być opisywane, a stanowi wyjątkowo ważki problem dzisiejszej praktyki edytorstwa cyfrowego.
Gwoli podsumowania należy wspomnieć także o Grzegorzu Marcu, dyrektorze Instytutu Badań Literackich PAN i o Macieju Marylu, kierowniku Centrum Humanistyki Cyfrowej IBL, którzy konferencję otworzyli, a także ponownie o Bartłomieju Szleszyńskim, kierowniku Pracowni Edycji i Monografii Cyfrowych IBL, który roztaczał gospodarską opieką nad przebiegiem obrad przez cały czas ich trwania i konferencję zakończył. Wszystkie wystąpienia były dostępne w drodze streamingu, dzięki czemu liczba słuchaczy nieobecnych fizycznie w warszawskim Pałacu Staszica najczęściej dorównywała liczbie zebranych w Sali im. Mickiewicza, gdzie toczyły się trzydniowe obrady. Ponadto konferencji towarzyszyła osobna strona internetowa, dse-commmunities.nplp.pl, na której udostępniono m.in. abstrakty wszystkich wystąpień. Sprawna organizacja całości była zasługą przede wszystkim Agnieszki Szulińskiej (także głównej pomysłodawczyni konferencji) i Anny Mędrzeckiej-Stefańskiej z Pracowni Edycji i Monografii Cyfrowych IBL, które wspierali pozostali członkowie pracowni, a także Gabriela Manista i Mateusz Franczak z Centrum Humanistyki Cyfrowej IBL. W czasie, gdy powstaje niniejsze sprawozdanie (grudzień 2024 r.), trwają prace nad udostępnieniem wszystkich wystąpień konferencyjnych w serwisie Youtube jako zmontowanych filmów z dodatkowym tekstem w języku polskim – obrady odbywały się bowiem w języku angielskim. Daje to nadzieję, że umożliwiony w ten sposób polskiemu środowisku naukowemu szeroki dostęp do wystąpień konferencyjnych przyczyni się do upowszechnienia stanu wiedzy o aktualnych możliwościach i osiągnięciach naukowego edytorstwa cyfrowego (i humanistyki cyfrowej w ogólności), które warszawska konferencja ukazała w bogactwie i rozmaitości w Polsce dotąd w tej skali nie oglądanych.
Informacja na temat tekstu: Jest to preprint sprawozdania opublikowanego następnie w czasopismie naukowym „Napis”. Opublikowany tekst znajduje się w otwartym dostępie w repozytorium RCIN:
Niciński, Konrad. 2024. ‘Międzynarodowa konferencja naukowa “DSE (micro)communities of practices / (Mikro)społeczności praktyk naukowego edytorstwa cyfrowego”, 26-28 września 2024 roku, Warszawa, IBL PAN - sprawozdanie.’ IBL PAN, sygn. P.I.2795. https://doi.org/10.18318/napis.2024.1.18.
Wprowadzenie tekstu na stronę konferencji, linkowanie z nagraniami wystąpień, dodanie materiału zdjęciowego i metadanych: Agnieszka Szulińska